Για δεκαετίες ο διεθνής τουρισμός γνώρισε ταχεία και συνεχή ανάπτυξη. Μαζί με την άνευ προηγουμένου ανάπτυξη, το ζήτημα του Υπερτουρισμού παρουσίασε και τράβηξε την παγκόσμια προσοχή. Ενώ ο τουρισμός συχνά οδηγεί σε μια ευπρόσδεκτη οικονομική ώθηση, ο Υπερτουρισμός είναι απίστευτα επιζήμιος για το περιβάλλον και τις τοπικές κοινότητες. Πολλοί προορισμοί θέτουν τώρα μέτρα για τη διαχείριση του πλήθους, προστατεύοντας παράλληλα τα δικαιώματα των ντόπιων κατοίκων. Ο Υπερτουρισμός είναι ένας σχετικά νέος όρος στη δημόσια και ακαδημαϊκή συζήτηση και περιγράφει τις αρνητικές συνέπειες του τουρισμού, ωστόσο, το ίδιο το φαινόμενο δεν είναι νέο, καθώς οι προβληματικές μορφές τουριστικού συνωστισμού και οι επιπτώσεις τους στις τοπικές κ
Οι προορισμοί που φθάνουν σε σημείο κορεσμού φέρουν την πίεση εξωτερικών και εσωτερικών επιπτώσεων και παρουσιάζουν σημάδια Υπερτουρισμού. Ως εκ τούτου, ο Υπερτουρισμός συμβαίνει όταν τα αρνητικά αποτελέσματα ενός προορισμού υπερβαίνουν τα οφέλη. Ο Υπερτουρισμός έχει ως αποτέλεσμα την ακραία χρήση του προορισμού, των προϊόντων και υπηρεσιών του σε μια προσπάθεια να ωφεληθεί κοινωνικοοικονομικά και πολιτιστικά. Ως αποτέλεσμα επιστρέφει δυσμενή και εξωφρενικά αποτελέσματα στον τόπο υποδοχής.
Το θέμα έχει προκαλέσει πρόσφατα σημαντικές συζητήσεις σε πολλούς προορισμούς μεγάλης τουριστικής σημασίας παγκοσμίως. Η αυξημένη ροή επισκεπτών, σε σχέση με τις περιορισμένες υπάρχουσες υποδομές, δημιουργεί αρνητικές επιπτώσεις στο περιβάλλον και τις τοπικές κοινωνίες.
Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Τουρισμού ορίζει τον Υπερτουρισμό ως «τον αντίκτυπο του τουρισμού σε έναν προορισμό, ή μέρη αυτού, που επηρεάζει υπερβολικά την αντιληπτή ποιότητα ζωής των πολιτών ή/και την ποιότητα των εμπειριών των επισκεπτών με αρνητικό τρόπο».
Ο όρος «Υπερτουρισμός» περιγράφει την κατάσταση κατά την οποία ο αντίκτυπος του τουρισμού, σε ορισμένες χρονικές στιγμές και σε ορισμένες τοποθεσίες, υπερβαίνει τα όρια φυσικής, οικολογικής, κοινωνικής, οικονομικής, ψυχολογικής ή/και πολιτικής ικανότητας (Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, 2018).
Το φαινόμενο δεν συμβαίνει μόνο σε μεγάλες, τουριστικές πόλεις, αλλά και σε εθνικά πάρκα, ιστορικά αξιοθέατα και μικρά αγροτικά χωριά, προκαλώντας παγκόσμια ανησυχία..
Στον εικοστό πρώτο αιώνα, ο Υπερτουρισμός είναι ένα διαδοχικό αποτέλεσμα και προκύπτει κυρίως για διαφορετικούς λόγους. Η αναζήτηση της ευχαρίστησης από τους απαιτητικούς τουρίστες και η έλξη προς έναν προορισμό έχει ως αποτέλεσμα την υπέρβαση της ανοχής του προορισμού. Αποτέλεσμα είναι η κατάρρευση της φέρουσας ικανότη
Οι προκλήσεις που σχετίζονται με τον Υπερτουρισμό μπορεί να σχετίζονται με τους αποξενωμένους κατοίκους, μια υποβαθμισμένη τουριστική εμπειρία, υπερφορτωμένες υποδομές, καταστροφές στη φύση ή απειλές για τον πολιτισμό και την κληρονομιά. Επί του παρόντος, ένας αυξανόμενος αριθμός πόλεων, έχει αναφερθεί ότι πάσχει από Υπερτουρισμό.
Η τουριστική βιομηχανία φαίνεται να πιστεύει ότι ο Υπερτουρισμός εμποδίζει κυρίως τη συνεχή ανάπτυξη, αλλά ο αντίκτυπός της μπορεί να αποτελεί υπαρξιακό κίνδυνο για προορισμούς σε όλο τον κόσμο. Υπάρχουν πολλά παραδείγματα όπου η πολιτιστική και φυσική κληρονομιά ενός τόπου κινδυνεύει ή όπου το κόστος ζωής και ακίνητης περιουσίας έχει αυξηθεί σημαντικά και έχει προκαλέσει μείωση της ποιότητας ζωής. Η εξάπλωση του φαινομένου θα μπορούσε να προκαλέσει απώλεια αυθεντικότητας και να συνεπάγεται σημαντικό κίνδυνο για τη μελλοντική ελκυστικότητα ενός προορισμού. Ο Υπερτουρισμός αποτελεί αυξανόμενη ανησυχία στις περισσότερες αναπτυσσόμενες χώρες, όπου οι τουριστικοί πόροι χρησιμοποιούνται περισσότερο από τη συνήθη κατανάλωσή τους. Πολλοί από τους δημοφιλείς προορισμούς υποφέρουν από αυτές τις δραστηριότητες όπου έχει επίσης χαρακτηριστεί από μελετητές ως «χάος». Η ανεξέλεγκτη τουριστική ανάπτυξη μπορεί να προκαλέσει σημαντικές ζημιές στα τοπία, τα θαλάσσια τοπία, την ποιότητα του αέρα και των υδάτων, καθώς και στις συνθήκες διαβίωσης των κατοίκων, προκαλώντας οικονομικές ανισότητες και κοινωνικό αποκλεισμό, μεταξύ πολλών άλλων θεμάτων (Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, 2018). Η οικονομική σημασία του τουρισμού (ιδίως στη δημιουργία θέσεων εργασίας και την προσέλκυση εσόδων σε προορισμούς) αναφέρεται συχνά, μαζί με όρους όπως “υπεύθυνη ανάπτυξη” και “διαχείριση της ανάπτυξης”. Η ουσία αυτού του θέματος έγκειται στην υπόθεση ότι δεν είναι η ταχεία επέκταση της παγκόσμιας ταξιδιωτικής βιομηχανίας που δημιουργεί Υπερτουρισμό, αλλά μάλλον η «κακή διαχείριση» της αναπτυξιακής δυναμικής. Αυτό δείχνει μια ισχυρή κατανομή των ευθυνών.
Οι τουρίστες, επίσης, λέει ο Goodwin H. (2019), θα έχουν διαφορετικές αντιλήψεις για το αν ένας τόπος πάσχει ή όχι από Υπερτουρισμό. Η εθνικότητα και το πολιτισμικό υπόβαθρο είναι σημαντικοί παράγοντες επιρροής για τον προσδιορισμό του αντιληπτού συνωστισμού. Σε γενικές γραμμές, η ανοχή των ανθρώπων στον συνωστισμό είναι συγκεκριμένη για το πλαίσιο. Περιμένουμε από τις αγορές να βουίζουν και να είναι απασχολημένες. Μερικές παραλίες είναι δημοφιλείς επειδή τα πλήθη σε αυτές είναι μέρος της εμπειρίας, άλλες εγκαταλείπονται επειδή είναι κατεστραμμένες, όταν φτάνουν ένα σημείο ανατροπής και μια «ζωντανή» παραλία γίνεται υπερπλήρης και στη συνέχεια, υπερτιμημένη. Αλλά τα σημεία ανατροπής ποικίλλουν από μέρος σε μέρος και μεταξύ διαφορετικών ατόμων. Υπάρχει επίσης μια διαφοροποίηση όπου η αντίληψή μας για τον Υπερτουρισμό, όπως ο συνωστισμός, είναι σχετική. Για παράδειγμα, αν δεν έχουμε καμία ανάμνηση να στεκόμαστε με μια μικρή ομάδα στην πλατεία της Παλιάς Πόλης στην Πράγα για να παρακολουθήσουμε το Αστρονομικό Ρολόι μια χειμωνιάτικη νύχτα, δεν χάνουμε αυτή την εμπειρία. Τα πλήθη, σήμερα, γίνονται αποδεκτά ως ο κανόνας, οι τουρίστες γίνονται η εμπειρία. Στη Βαρκελώνη, η La Rambla και άλλοι δημοφιλείς τουριστικοί προορισμοί περιγράφονται όλο και περισσότερο ως «ζώνες απαγόρευσης για τους κατοίκους» – μέρη με ελάχιστο άρωμα τοπικής κουλτούρας, τουριστικά μέρη χωρίς καμία αυθεντικότητα εκτός από αυτή των τουριστών, αναφέρει ο Goodwin H.
Οι συνέπειες του Υπερτουρισμού περιλαμβάνουν τους ντόπιους να ωθούνται έξω από ορισμένες γειτονιές οι οποίες γίνονται κυρίως για ξενοδοχεία, τουριστικά αξιοθέατα να γίνονται υπερπλήρη ή περιβαλλοντικές καταστροφές. Επίσης, πρέπει να εξετάσουμε τη ρύπανση, τις μη βιώσιμες επιχειρηματικές πρακτικές, μια οικονομία εξαρτώμενη από τον τουρισμό και τις αυξανόμενες τιμές, γίνεται σαφές ότι οι άνθρωποι που ζουν σε αυτούς τους τουριστικούς προορισμούς πληρώνουν το τίμημα. Ωστόσο, ο Υπερτουρισμός δεν αφορά μόνο τους αριθμούς. Πρόκειται για το γεγονός ότι υπάρχουν πάρα πολλοί τουρίστες για να είναι βιώσιμος ο τουρισμός. Μπορεί να υπάρχουν μόνο μια χούφτα τουρίστες, αλλά αν αυτό είναι πάρα πολλοί για να φιλοξενηθούν στον προορισμό υποδοχής άνετα, τότε υπάρχει κίνδυνος.
Το φαινόμενο δεν συμβαίνει μόνο σε μεγάλες, τουριστικές πόλεις, αλλά και σε εθνικά πάρκα, ιστορικά αξιοθέατα και μικρά αγροτικά χωριά, προκαλώντας παγκόσμια ανησυχία.
Το Responsible Travel (2021), αναφέρεται σε 98 προορισμούς, 63 χώρες που πάσχουν από Υπερτουρισμό και έχει φτιάξει έναν χάρτη τους. Στην Ελλάδα αναφέρονται ήδη τέσσερεις προορισμοί (Σαντορίνη, Αθήνα, Μύκονος και Κέρκυρα):
Όπως προβλέπει ο ΟΗΕ, τα επόμενα χρόνια θα βλέπουμε όλο και περισσότερες επιπτώσεις του Υπερτουρισμού σε όλο τον κόσμο.
Υπερτουρισμός που επηρεάζει τους κατοίκους της περιοχής! Φαίνεται ότι πολλές από τις αρνητικές επιπτώσεις των δραστηριοτήτων που σχετίζονται με τον τουρισμό είναι σε μεγάλο βαθμό αποτέλεσμα της απρογραμμάτιστης ανάπτυξης στις πόλεις και ότι η αδράνεια των τοπικών αρχών όσον αφορά τον Υπερτουρισμό μπορεί να είναι η μεγαλύτερη πρόκληση. Οι αρνητικές επιπτώσεις του τουρισμού έχουν συχνά επιδεινωθεί επειδή οι υπεύθυνοι χάραξης αστικής πολιτικής υποθέτουν ότι ο τουρισμός είναι ένας εύκολος τομέας για την προώθηση της περιοχής, και ότι δεν απαιτεί πολλές δημόσιες επενδύσεις. Οι Koens, Postama & Papp (2018) υποστηρίζουν ότι ο Υπερτουρισμός έχει απαιτήσει αναθεώρηση της τουριστικής πολιτικής, της ρύθμισης και της ηγεσίας σε αντίθεση με τις «πιο πρακτικές και αυτορυθμιστικές προοπτικές που κυριαρχούν στον τουριστικό λόγο εδώ και αρκετές δεκαετίες».
Η τουριστική εισβολή σε κατοικημένες περιοχές για την αντιμετώπιση των «αυθεντικών» τοπικών εμπειριών δεν ήταν χωρίς τα κοινωνικά της προβλήματα. Ο τουρισμός διαδραματίζει το ρόλο του πολιτιστικού διαμεσολαβητή στη δημιουργία και διάδοση νέων ορκωμοσιών και εικόνων. Οι τουρίστες συχνά αναζητούν το μοναδικό, το τοπικό και το αυθεντικό ταυτόχρονα, ενώ η ίδια η διαδικασία του τουρισμού οδηγεί αναπόφευκτα στη διάβρωση ή την εμπορευματοποίηση των ιδιοτήτων που προσέλκυσαν τους τουρίστες.
Οι αρνητικές επιπτώσεις αλλού περιλαμβάνουν τη συμφόρηση και τον συνωστισμό των δημόσιων χώρων, τον νυχτερινό θόρυβο και τα απορρίμματα, την ενοχλητική και αντικοινωνική συμπεριφορά, που έχει ως συνέπεια την διατάραξη της ζωής στις γειτονιές. Είναι σημαντικό να τονίσουμε επίσης το γεγονός ότι η εποχικότητα μπορεί να διαδραματίσει σημαντικό ρόλο, όπου ο τρόπος ζωής και ο ρυθμός ζωής των ηλικιωμένων κατοίκων μπορεί να είναι εκτός συγχρονισμού με το ρυθμό της ζωής των νεότερων ανθρώπων. Σε κάποιες πόλεις, εξακολουθεί να είναι απαραίτητο για τους κατοίκους να προσαρμόσουν τις καθημερινές τους δραστηριότητες και να αποφύγουν σημαντικές τουριστικές τοποθεσίες με συνωστισμό. Σε πόλεις όπως η Βενετία, αυτό έχει γίνει όλο και πιο δύσκολο και πολλοί κάτοικοι έχουν μετακομίσει.
Ο Υπερτουρισμός δεν είναι νέο πρόβλημα. Ωστόσο, ενώ ο ίδιος ο όρος επινοήθηκε το 2012, δεν έγινε πρωτοσέλιδο μέχρι το καλοκαίρι του 2017. Αυτό δεν οφείλεται στην αύξηση του αριθμού των τουριστών, η οποία δεν ήταν ιδιαίτερα δραματική. Αυτό που έκανε την είδηση το 2017 ήταν η ξαφνική αντίδραση των κατοίκων της περιοχής, η οποία δεν είχε ξανασυμβεί σε μεγάλη κλίμακα. Υπήρξε μια συνεχή ροή του τουρισμού σε πόλεις όπως η Βαρκελώνη, η Βενετία και το Ντουμπρόβνικ, σε μέρη που θεωρούνταν απομακρυσμένα όπως η Ισλανδία και τέλος, η ισορροπία ανατράπηκε. Οι διαμαρτυρίες εξαπλώθηκαν. Υπήρξαν πορείες στους δρόμους, γκράφιτι που έλεγαν “Tourist go home”, και σε ορισμένες περιπτώσεις οι τοπικές αρχές αντέδρασαν αυξάνοντας τα τέλη για τους επισκέπτες, αρνούμενες να εκδώσουν άδειες για πιο τουριστικές επιχειρήσεις στα κέντρα των πόλεων, ακόμη και κλείνοντας ολόκληρα νησιά στους επισκέπτες. Ήταν αυτές οι αντιδράσεις που έκαναν την είδηση.
Οι κάτοικοι διαδραματίζουν ζωτικό ρόλο στην ανάπτυξη του βιώσιμου τουρισμού, καθώς είναι οι πολιτιστικοί παράγοντες και η κοινωνική ομάδα στην οποία παραδίδεται ο τουρισμός. Κεντρικό μέλημα των ντόπιων είναι τα προβλήματα που σχετίζονται με τη χρήση δημόσιων χώρων, τους δρόμους με συμφόρηση και το αυξανόμενο κόστος ζωής. Οι αλλαγές στην κουλτούρα και η απώλεια αυθεντικότητας, η υποβάθμιση της ποιότητας ζωής για την κοινότητα υποδοχής και τα συναισθήματα έντασης και ενόχλησης λόγω της παρουσίας τουριστών είναι επίσης μερικές από τις συχνές συνέπειες.
Ο Υπερτουρισμός, για παράδειγμα στη Βενετία και τη Βαρκελώνη, έχει κάνει τους ντόπιους να αισθάνονται “αναγκασμένοι” να εγκαταλείψουν την πόλη τους. Οι τιμές αυξάνονται, οι κάτοικοι δεν μπορούν να κυκλοφορούν ελεύθερα στις πόλεις λόγω του πλήθους και οι τοπικές αγορές αλλάζουν για να καλύψουν σμήνη τουριστών. Οι κάτοικοι αισθάνονται ότι χάνουν τις πόλεις τους, αισθάνονται ότι είναι προδοσία της κληρονομιάς τους.
Οι κάτοικοι αποτελούν πολύ σημαντικό μέρος του τουριστικού τομέα, καθώς οι αντιλήψεις τους δείχνουν τις προοπτικές του τουρισμού σχετικά με τη βιωσιμότητα. Η καλή τους θέληση θεωρείται ζωτικής σημασίας για την επιτυχία και τη βιωσιμότητα οποιασδήποτε τουριστικής ανάπτυξης.
Η τουριστική βιομηχανία και οι κυβερνήσεις σε όλο τον κόσμο χρειάζεται να εξετάσουν προσεκτικά τον τρόπο με τον οποίο διευκολύνουν και διαχειρίζονται μια πλημμύρα επισκεπτών σε μέρη που δεν έχουν την ικανότητα να ανταπεξέλθουν. Οι τουρίστες έχουν συνηθίσει σε ένα φιλικό χαμόγελο και ένα καλωσόρισμα στον τουριστικό προορισμό τους. Σε έναν συνεχώς αυξανόμενο αριθμό επισκεπτών αυτό αλλάζει! Αν η τουριστική βιομηχανία δεν αλλάξει πορεία, ο τουρισμός θα μπορούσε να γίνει μια από τις πιο προβληματικές και ανεπιθύμητες βιομηχανίες στον πλανήτη λέει ο Τζάστιν Φράνσις στο Responsible Travel (2021). «Μπορούμε να κάνουμε τον τουρισμό καλύτερο και να αντιμετωπίσουμε τον Υπερτουρισμό, αλλά υπάρχουν όρια στην ανάπτυξη», λέει ο Goodwin H. (2019)
Ο τουρισμός είναι μια κοινωνική δραστηριότητα που μπορεί να διαχειριστεί ο προορισμός, αλλά γενικά, αυτό δεν συμβαίνει. Ο κυρίαρχος στόχος είναι οι διεθνείς αφίξεις επειδή οι εθνικές κυβερνήσεις έχουν σημαντικό ενδιαφέρον για το οικονομικό όφελος και αυτό είναι το λάθος μέτρο για τη βιωσιμότητα. Από την άποψη της τοπικής οικονομίας, η διάρκεια διαμονής, η πληρότητα και η απόδοση ανά κλίνη είναι οι μετρήσεις που έχουν μεγαλύτερη σημασία.
Για τους κατοίκους το να προσελκύουν τουρίστες που “ταιριάζουν” είναι αυτό που έχει σημασία. Αυτό θα μπορούσε να σημαίνει πιο βιώσιμες δραστηριότητες, να αυξηθούν οι θετικές επιπτώσεις του τουρισμού στην πόλη και να ενσωματωθούν οι επισκέπτες που προάγουν τη συνύπαρξη.
Αν και οι τουρίστες μπορούν να έχουν αρνητικό αντίκτυπο στους προορισμούς, είναι δυνατόν αυτός να μειωθεί, όταν οι επισκέπτες εκπαιδευτούν να κάνουν τα εξής:
Η αποφυγή του Υπερτουρισμού απαιτεί εξατομικευμένες πολιτικές και συνεργασία μεταξύ των ενδιαφερόμενων μερών των προορισμών και των φορέων χάραξης πολιτικής. Στην πραγματικότητα, αυτό το φαινόμενο μεταμορφώνει την τουριστική πολιτική και έχει οδηγήσει σε μέτρα σχετικά με την τουριστική δραστηριότητα. Η πολυπλοκότητα του Υπερτουρισμού αποκαλύπτεται και πάλι όταν εξετάζουμε τις επιπτώσεις των μέτρων πολιτικής. Αποκαλύπτεται ότι αυτές ήταν, κατά καιρούς, διαφορετικές από ότι αναμενόταν! Έτσι αντιλαμβανόμαστε ότι η παρακολούθηση του φαινομένου είναι μια διαδικασία δυναμική και οι λύσεις δεν μπορούν να αποτελούν μόνιμη κατάσταση αλλά πρέπει να παρακολουθούνται και να εξελίσσονται συνεχώς ανάλογα με τις ανάγκες του προορισμού. Εξάλλου ο ίδιος ο τουρισμός αποτελεί ένα συνεχώς μεταβαλλόμενο περιβάλλον με τις αντίστοιχες επιπτώσεις.
Πολλοί βέβαια μπορεί να σκεφτούν ότι το ζήτημα ευτυχώς, ακόμη δεν αφορά τον προορισμό τους, άρα δεν χρειάζεται να κάνουν κάτι για την ώρα. Θα έλεγα να το ξανασκεφτείτε! Στην περίπτωση του Υπερτουρισμού η αλλαγή της κακής εικόνας του προορισμού χρειάζεται κόπο, χρόνο και εμπεριέχει κόστος. Σε κάθε περίπτωση η πρόληψη και η εφαρμογή μέτρων για την σωστή διαχείριση του προορισμού αποτελεί την σωστή επιλογή.
Ακριβή Βαγενά
Σύμβουλος Τουρισμού
MSC Διοίκησης Τουριστικών Επιχειρήσεων ΕΑΠ
PHD Διοίκησης Επιχειρήσεων Πανεπιστήμιο Πατρών
